تهدید ثانویه نشست زمین در تهران

گروه مسکن، نورا حسینی: خشکسالی ناشی از کاهش حجم بارش، میزان برداشت آب سفره‌های زیرزمینی واقع در «دشت تهران» را به شکل نامتعارف افزایش داده و باعث تشدید فرونشست زمین در پایتخت و حریم آن شده است. یافته‌های بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری وابسته به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشان می‌دهد: افزایش میزان نشست زمین در تهران به اندازه دو برابر 5 سال گذشته، خطری فراتر از زلزله بزرگ است که در حال حاضر – با توجه به انفعال مسوولان نسبت به مصرف بی‌رویه آب شرب- آثار ثانویه‌اش پایتخت را تهدید می‌کند.


طی سال‌های اخیر، به تناسب شدت خشکسالی، الگوی آبیاری غرقابی بخش کشاورزی و همچنین شیوه تامین آب بخش خانگی هیچ کدام تغییر نکرد و پیامد مصرف آب بیش از ظرفیت موجود، باعث شد فشار تامین آب، به چاه‌های مجاز و غیرمجاز منتقل شود.  این رخداد، هم‌اکنون به افت سطح ایستابی سفره‌های زیرزمینی منجر شده و پیامد آن باعث افزایش نرخ فرونشست دشت تهران و همچنین اراضی جنوب، مرکز و جنوب غربی پایتخت از 17 سانتیمتر نشست در هر یک از سال‌های دهه 80 به 36 سانتیمتر در سال گذشته شد.

بررسی‌ها حاکی است: فرونشست زمین در اثر خالی شدن آبخوان‌ها، علاوه بر اینکه به «مرگ دشت» و افزایش سطح بیابان‌های دائمی منتج می‌شود، برای کلان‌شهری همچون تهران، تبعات ثانویه‌ای دارد که شامل «تخریب ساختمان‌ها و از مسیر خارج شدن خطوط و لوله‌های نهفته در زیرزمین در اثر نشست زمین» خواهد شد.

علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن، با اشاره به اینکه تراز سطح آب زیرزمینی در دشت تهران، شیب منفی پیدا کرده و در هر سال آبی، یک تا دو میلی‌متر رو به کاهش است، به «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد: در مناطقی از جنوب شهر، پیامد ثانویه نشست زمین به شکل فروچاله، ترک ساختمان و پل‌ها قابل مشاهده است اما اگر مدیریت بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در دوره کنونی که با خشکسالی مواجه هستیم، تغییر نکند، آثار تخریبی نشست، بیشتر خواهد شد.

رکورددار نشست زمین در دنیا
به گزارش «دنیای اقتصاد»،تهران به جز زلزله با بحران دیگری دست به گریبان است. هر روز یک میلی‌متر ازسطح زمین در تهران نشست می‌کند یعنی در سال 36 سانتی متر. این میزان نشست تهران را رکورد دار نشست زمین در دنیا کرده است. 

خشکسالی و برداشت نامتعارف آب از چاه‌های غیرمجاز، علاوه بر خشک شدن دیگر چاه‌ها و مشکل در تامین آب شرب باعث فرو نشست زمین در دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار شده، مناطقی که تا پیش از این قطب کشاورزی در منطقه به حساب می‌آمدند. حجمی از سطح زیرزمینی که توسط آب پر شده بود با گذشت زمان و برداشت آب آنها و عدم جایگزینی ‌آن نابود و در نهایت این آبخوان‌ها که محلی برای ذخیره آب بوده‌اند، نابود شدند.  به دلیل نابودی آب‌خوان‌ها دشت ورامین با وسعتی بالغ بر 700 کیلومتر مربع، در سه ناحیه فرونشست زمین داشته که با توجه به نزدیک بودن خط راه‌آهن تهران - مشهد به این اراضی این تاسیسات در معرض خطر هستند. علاوه بر این، با ادامه روند فرو نشست‌ها، تخریب مناطق مسکونی، تاسیسات شهری و خطرات جانی و مالی را در پیش خواهیم داشت.

به جز استفاده بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی عامل دیگری هم در نشست زمین تاثیرگذار است، داوود رضا عرب، مشاور طرح جامع مدیریت آب‌های سطحی شهر تهران در این رابطه می‌گوید:‌ در دوره‌ای مسوولان مدیریت شهری به اشتباه گمان می‌کردند باید با کانال‌سازی‌ در سطح شهر نسبت به جمع‌آوری آب‌های سطحی اقدام کنند یا برای جلوگیری از تجاوز بی‌رویه به حریم رودخانه‌ها اقدام به جداره‌سازی‌ و بتن‌ریزی کف رودخانه‌ها کنند غافل از اینکه با این کار نه‌تنها مانع جذب آب توسط سفره‌های زیرزمینی و تغذیه آنها شدند، بلکه ریشه برخی نشست‌های اتفاق افتاده در مناطق مرکزی شهر تهران را نیز می‌توان به همین کار نسبت داد.

علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است فرو نشست در کشور یک موضوع ملی و اجماعی است که در حال حاضر در اغلب دشت‌های کشور در حال رخ دادن است و به لحاظ آنکه در برخی از مناطق شهری، این موضوع پدید آمده و آسیب‌ها و خسارت‌هایی نیز به دنبال داشته، مورد توجه قرار گرفته است این در حالی است که از سال‌ها پیش موضوع فرو نشست با شروع خشکسالی از یکسو و برداشت آب‌های زیرزمینی از سوی دیگر تشدید شده بود. دلیل اساسی فرونشست در اغلب پهنه‌های کشور و در دشت‌های شناخته شده‌ای مانند دشت اصفهان، قزوین، تبریز، رفسنجان و بسیاری از نقاط دیگر، افت سطح ایستابی است. این افت دو دلیل مشخص دارد؛ یکی کمبود بارندگی‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی و دیگری برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی که هیچ‌گونه مدیریتی در سال‌های قبل بر روی آن انجام نشده و در حال حاضر عوارض سوءمدیریت در گذشته را مشاهده می‌کنیم. کارشناسان عقیده دارند عمده مصرف آب در کشور در حوزه کشاورزی است و تنها 4 درصد آب به صورت آب شرب مصرف می‌شود و بقیه صرف کشاورزی و مقداری نیز مربوط به تامین آب صنعتی کارخانه‌ها و تاسیسات است.

راهکار مهار فرونشست 
بیت‌اللهی با بیان اینکه خشکسالی دست بشر نیست و ما نمی‌توانیم آن را مدیریت کنیم، می‌گوید: اما بخشی که قابل مدیریت است، مدیریت در بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی است. متاسفانه در بخش کشاورزی محصولاتی تولید می‌شود که در کشورهای پرآب و سرسبز نیز چنین محصولاتی که نیازمند آب بالایی برای آبیاری هستند، تولید نمی‌شود. همچنین روش آبیاری نیز، روش غرقابی است که روش مناسبی برای آبیاری محصولات کشاورزی نیست؛ این در حالی است که در سایر کشورهای پرآب جهان، آب باران را جمع‌‌آوری و در سیستم های بهداشتی خانه‌ها و ساختمان‌ها از آن استفاده می‌کنند و آب شرب از آب مصرفی جداست و هر کسی بیش از حد از آب شرب استفاده کند، جریمه‌های سنگینی می‌پردازد.

به اعتقاد وی، اگر فرونشست‌ها ریشه‌یابی شود، دلیل اصلی آن مصرف بالای آب‌های زیرزمینی است که باید با یک مدیریت جدی، از افزایش این مخاطره در کشور جلوگیری شود.
به گفته بیت‌اللهی، وقتی فرونشستی در دشت‌ها اتفاق می‌افتد که خاک دشت متراکم‌تر می‌شود، خاک فشرده شده، وزن به خاک فشار می‌آورد و فرونشست اتفاق می‌افتد. در این حالت دشت‌ها به هیچ وجه به حالت قبل برنمی‌گردد و اصطلاحا دشت می‌میرد. دشت در این حالت توان آبگیری خود را از دست می‌دهد و خلل و فُرج خود را از دست داده و تبدیل به بیابان می‌شود. 

او اضافه می‌کند: اگر نگاه ملی به این مخاطره وجود نداشته باشد و با همین روش فعلی کشاورزی ادامه پیدا کند؛ یعنی استفاده از شیوه غرقابی و کاشت محصولات پرآب، درواقع  علیه بخش کشاورزی کار کرده‌ایم، زیرا مزارع حاصلخیز ما به‌تدریج تبدیل به کویر می‌شود. ما باید رویکردهایمان را در این حوزه عوض کنیم. راه‌حلی ساده و روشن است و مساله پیچیده‌ای نیست، اما متاسفانه ما در اجرای سیاست‌ها سختگیری نمی‌کنیم و کار را رها می‌کنیم.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن شهرسازی با اشاره به تاثیر نشست‌های زمین در تهران می‌گوید: فرونشست‌ها در خود تهران و اراضی جنوب و جنوب‌غربی آن در حال رخ دادن است و از همه مهم‌تر میزان نشست زمین‌های اطراف تهران نسبت به کل کشور بیشتر است. طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی، سالانه 36 سانتی‌متر در برخی از مناطق تهران، در دشت‌های غربی و جنوب غربی آن شاهد نشست زمین هستیم و میزان نشست تهران از کل دنیا بیشتر است و رکورددار بالاترین فرونشست در منطقه هستیم.

مخاطرات ثانویه 
بیت‌اللهی با بیان اینکه فرونشست در اراضی کشاورزی به خارج از محدوده شهری و در برخی از مناطق شهری تهران رخ داده است و سال به سال تشدید می‌شود، می‌افزاید: روزانه یک میلی‌متر تهران نشست می‌کند که این موضوع در حوزه‌های مختلف مانند شهرسازی و مخاطرات محیط‌زیست می‌تواند فاجعه‌آمیز باشد.

وی در توضیح بیشتر این موضوع معتقد است ما در زیرزمین، لوله‌های گاز را داریم که در اثر این نشست‌ها، لوله‌ها از مسیر اصلی جابه‌جا و منحرف می‌شود و این فشار تا جایی ادامه پیدا می‌کند که گسیختگی رخ می‌دهد؛ این اتفاق ممکن است در خصوص لوله‌های نفت و گاز هم صادق باشد زیرا این لوله‌ها فلزی هستند و قابلیت انعطاف ندارند و تا حدی خمیدگی را تحمل می‌کنند.

وی با بیان اینکه در جنوب و جنوب غرب تهران لوله‌های انتقال نفت، بنزین و گاز وجود دارد، ادامه می‌دهد: با ادامه روند نشست در پایتخت، هر لحظه احتمال گسیختگی شریان‌های حیاتی وجود دارد. 

بیت‌اللهی به تاثیر نشست‌های زمین در سامانه‌های حمل و نقلی اشاره می‌کند و می‌گوید: ما مسیر راه‌آهن تهران – جنوب، تهران – اهواز، تهران – مشهد و حتی مسیر تهران – تبریز و شمال را داریم که نشست‌ها می‌توانند به این مسیرها نیز لطمه وارد کنند. همچنین در سیستم جاده‌ها می‌توانند به مرور حالت اصلی خود را از دست بدهند و دچار عیب و زمینه‌ساز تصادفات شوند.

وی با اشاره به ترک‌هایی که در مناطق مسکونی برخی از مناطق تهران مشاهده شده است، گفت: منطقه 18 حادترین منطقه از لحظه فرونشست زمین است و در کانون نشست قرار دارد.

به گفته مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت مسکن و شهرسازی، ادامه نشست در تهران، شریان‌های حیاتی را دچار مشکل می‌کند و نیز ممکن است لوله‌های آب و فاضلاب دچار مشکل شود و با ایجاد مشکل در سایر حوزه‌ها، ادامه زندگی در برخی از مناطق امکان‌پذیر نباشد. لوله‌های آب و فاضلاب، گاز، دکل‌های فشار قوی برق و ساختمان‌های مسکونی و غیرمسکونی بر اثر نشست‌های زمین تخریب می‌شود. ما این موضوع را در برخی از مناطق تهران شاهد هستیم که ساختمان‌ها به طور مستمر در حال ترک خوردن هستند و پی ساختمان نمی‌تواند این فشارها را تحمل کند. مانند این می‌ماند که دو تیرآهن سنگین را با یک نخ قرقره به هم وصل کنیم؛ چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. تا زمانی که این فرونشست‌ها در دشت‌های زراعی رخ می‌داد، موضوع زیاد ملموس نبود، اما وقتی عوارض آن را روی سیستم حمل‌ونقل و شریان‌های حیاتی و مسکن و شهرسازی دیده‌ایم، این مخاطره برایمان جدی شده و ما می‌توانیم تصور کنیم که در آینده چقدر ضرر خواهیم کرد.

بیت‌اللهی در ادامه به یک مخاطره دیگر در تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: پیدایش فروچاله ها یکی دیگر از عوارض افت سطح ایستابی و مصرف بی‌رویه آب است. فروچاله ‌ها به دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی ایجاد می‌شود. این حفره‌ها که پیش از این داخلشان آب بوده، پس از کاهش آب، مقاومت خود را از دست داده و از بالا به پایین ریزش می‌کنند و اگر در مسیر این فروچاله‌‌ها، خانه‌ای باشد یا در مسیر شریان‌های حیاتی قرار گرفته باشند، خسارت‌های بی‌شماری ایجاد می‌کند.

وی با تاکید بر لزوم توسعه فاضلاب شهری می‌گوید: با وجود اینکه ایجاد شبکه فاضلاب در پایتخت لازم است، اما وجود همین آب‌های فاضلاب در زمین هم از نشست خاک جلوگیری می‌کرد.

 در حال حاضر بیلان سطح آب منفی است و به همین دلیل شاهد نشست زمین هستیم. ما علاوه بر چا‌ه‌های مجازی که داریم، به همین میزان چاه‌های غیرمجاز داریم که در آمارها لحاظ نشده و به طور بی‌رویه‌ای نیز از آنها برداشت می‌شود. 

بیت‌اللهی با بیان اینکه در مناطق 18، 17 و 12 تهران بیش از سایر مناطق دچار عارضه فرونشست هستیم، اضافه می‌کند: باید در برنامه ششم کشور که در حال حاضر در دست تدوین است، مخاطره فرونشست در کنار مخاطراتی مانند زلزله و سیل پیش‌بینی شود و برای مقابله با آن، برنامه‌هایی تدوین شود و سرمایه‌گذاری روی این موضوعات را هزینه ندانیم بلکه صرفه‌جویی و پس‌انداز بدانیم.

وی با تاکید بر اینکه کشور ما بر اساس تقسیم‌بندی‌های اقلیمی جهانی، کشوری خشک و نیمه خشک است، ادامه می‌دهد: باید مدیریت منابع آب را جدی بگیریم و از مصرف بی‌رویه آب در حوزه کشاورزی جلوگیری کنیم زیرا ما امانتدار فرزندانمان هستیم و باید سرزمینی قابل سکونت به آنها تحویل دهیم.

بیت‌اللهی تاکید می‌کند: در مکان‌هایی که فرونشست زمین، آهنگ بیشتری دارد، طراحی شهری باید به گونه‌ای باشد که ساخت‌وساز در آن کمتر باشد. همچنین بلندمرتبه‌سازی در این مکان‌ها ممنوع باشد و ما این موضوع را به شورای عالی شهرسازی نیز پیشنهاد دادیم.

وی با بیان اینکه اگر مدیریت صحیح و جدی اعمال و پیشگیری‌های لازم نیز در نظر گرفته شود، در رویایی‌ترین حالت انتظار داریم نرخ نشست زمین در حد 17 سانتی‌متر در سال کنترل شود، می‌گوید: البته ایده‌آل فرونشست، دو تا سه سانتی متر است که در دشت‌ها رخ می‌دهد.