چهار سناریو برای برجام

دو هفته مانده به تصمیم رئیس‌جمهوری آمریکا درباره برجام، تلاش‌ها برای حفظ توافق هسته‌ای همچنان ادامه دارد. از سفر رئیس‌جمهوری فرانسه و صدراعظم آلمان به واشنگتن با هدف نجات برجام تا هشدارهای روسیه درباره لزوم پایبندی به این توافق. در مقابل اما، مقامات دولت ترامپ می‌گویند واشنگتن به‌دنبال مذاکره دوباره بر سر برجام یا تغییر آن نیست، بلکه قصد دارد با تهران به توافق‌های مکملی برسد تا کاستی‌ها برطرف شود. در سوی سوم هم برخی تحلیلگران معتقدند این‌که لغو معافیت تحریم‌ها و اعمال دوباره آنها به معنی کناره‌گیری آمریکا از این توافق نیست، نه‌تنها تصوری نادرست است، بلکه به معنی نابود کردن برجام است. دسته چهارمی هم که البته در اقلیت هستند، معتقدند که ترامپ در موعد تصمیم خود درباره توافق، همچون دوره گذشته به آن پایبند خواهد بود. در همین ارتباط «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی با پرداختن به این چهار سناریو به اقدام احتمالی ترامپ در ۲۲اردیبهشت/ ۱۲مه، پرداخته است.

سناریوی اول؛ خروج کامل از برجام و بازگشت تحریم‌ها

استدلال طرفداران سناریوی خروج کامل ترامپ از برجام و بازگشت تحریم‌ها به دو مساله برمی‌گردد: مساله اول، رویکرد رئیس‌جمهوری آمریکا نسبت به توافق از ابتدای روی کار آمدن تا مقطع کنونی که این رویکرد با انتصاب برخی مهره‌های ضدبرجامی همچون پمپئو وزیر خارجه جدید و بولتون مشاور امنیت ملی تشدیدشده است. مساله دوم، شکست تلاش‌های نجات برجام از سوی اروپایی‌ها به‌خصوص سفر رئیس‌جمهوری فرانسه و صدراعظم آلمان به واشنگتن و دیدار با دونالد ترامپ است.

در همین ارتباط، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه پس از دیدار با ترامپ، در آخرین اظهارات خود پیش‌بینی کرد که آمریکا به دلایل سیاسی داخلی، خود را از این توافق خلاص خواهد کرد. مکرون گفت؛ به‌نظر می‌رسد که ترامپ چندان مشتاق دفاع از برجام نیست. مکرون تاکید کرد که فرانسه در برجام باقی خواهد ماند. آلمان نیز هشدار داده که خروج آمریکا از برجام پیامدهای شدیدی خواهد داشت. به این منظور، دیدار آنگلا مرکل از واشنگتن، تنها چند روز پس از مذاکرات امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه با دونالد ترامپ صورت می‌گیرد، گرچه به نوشته خبرگزاری آلمان این دیدار در سطحی پایین‌تر از دیدار مکرون برگزار می‌شود. همزمان هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان نیز گفته است، در صورت شکست برجام یا خروج آمریکا از این توافق، برای آن هیچ جایگزینی وجود نخواهد داشت. مقامات جمهوری اسلامی ایران نیز هشدار داده‌اند، در صورت خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، ایران نیز از این توافق خارج خواهد شد و حتی محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه در سفر به آمریکا پا را یک گام فراتر نهاد و از خروج ایران از «ان.پی.تی» خبر داد.

یکی از نکات مهم این سناریو برای اروپایی‌ها این است که بتوانند ایران را متقاعد کنند که در برجام بدون آمریکا باقی بماند. پیش‌تر نیز ظریف در گفت‌وگویی تاکید کرده بود که برجام بدون آمریکا هم یک توافق بین‌المللی معتبر است. ناظران معتقدند این اظهارنظر به معنی آن است که اگر منافع ایران در برجام حتی بدون آمریکا تامین شود، ایران می‌تواند برجام را با اروپایی‌ها ادامه دهد. اما اظهارات اخیر نقوی حسینی نماینده مجلس و سخنگوی کمیسیون امنیت ملی در تضاد با این دیدگاه است. نقوی حسینی گفته است در صورت خروج آمریکا ایران نیز به برجام متعهد باقی نخواهد ماند، چون ایران اروپایی‌ها را در حدی نمی‌بیند که مقابل آمریکا ایستادگی کنند.

سناریوی دوم؛ پایبندی به برجام و تمدید معافیت تحریم‌ها

در مقابل، سناریوی دوم معتقد است که با وجود کارشکنی‌های ترامپ درباره برجام و تندتر شدن فضای ضدبرجامی، اما رئیس‌جمهوری آمریکا همچون سه ماه گذشته، تمدید تعلیق تحریم‌های ایران را امضا می‌کند و مجددا پایبندی آمریکا به برجام را اعلام خواهد کرد. اگرچه این سناریو طرفدارانی دارد که معتقدند آمریکا به‌رغم رویکرد ضدبرجامی ترامپ، اما در عمل نتوانسته از برجام خارج شود و ۲۲ اردیبهشت هم نخواهد توانست، اما شواهد و قراین کنونی این سناریو را در وضعیتی ضعیف قرار می‌دهد.

سناریوی سوم؛ توافق مکمل

یکی از جدی‌ترین سناریوها که در دولت ترامپ طرفداران فراوانی دارد، اصلاح توافق هسته‌ای و نه تغییر آن است. در واقع رسیدن به یک توافق تکمیلی یا مکمل هدف این گروه است که با رویکرد ترامپ در ماه‌های اخیر و به‌خصوص بعد از تعیین برخی شروط برای اروپایی‌ها، شانس زیادی پیدا کرده و می‌تواند مانع خروج کامل ترامپ از برجام شود. ترامپ دی‌ماه گذشته تاکید کرد طرف‌های مذاکره با ایران تا ۲۲ اردیبهشت مهلت دارند تا «نقایص برجام» اصلاح شود، در غیر این صورت تعلیق تحریم‌های ایران را تمدید نخواهد کرد. چهار شرط رئیس‌جمهوری آمریکا برای ماندن در توافق هسته‌ای «دسترسی فوری» بازرسان بین‌المللی به تمامی مکان‌ها و تاسیسات ایران، دائمی شدن محدودیت‌های هسته‌ای، تضمین به عدم‌نزدیک شدن به سلاح هسته‌ای و محدودیت برنامه موشک‌های بالستیک ایران هستند.

در همین ارتباط جیمز متیس، وزیر دفاع ایالات‌متحده گفته است که آمریکا و متحدانش مشغول کار روی اصلاح توافق هسته‌ای با ایران‌ هستند. اگرچه متیس در موفقیت این تلاش ابراز تردید کرد و یادآور شد، هنوز نمی‌توان درباره نتیجه کار اظهارنظری کرد و معلوم نیست که می‌توان در این توافق باقی ماند یا اینکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا سرانجام تصمیم به خروج از آن خواهد گرفت. همزمان، دو مقام دیگر دولت دونالد ترامپ که در رابطه با توافق هسته‌ای با ایران نیز مسوولیت دارند، می‌گویند واشنگتن به‌دنبال مذاکره دوباره بر سر برجام یا تغییر آن نیست، بلکه قصد دارد با تهران به توافق‌های مکملی برسد تا «کاستی‌ها برطرف شود.» به گزارش خبرگزاری رویترز، کریستوفر فورد، مشاور وزارت خارجه آمریکا در امور امنیت بین‌الملل و منع اشاعه هسته‌ای، روز پنجم اردیبهشت‌ماه گفته است «ما نمی‌خواهیم برجام را دوباره به بحث و مذاکره بگذاریم یا آن را دوباره باز کنیم یا چیزی را در آن تغییر دهیم.»

فورد افزوده آنچه دولت متبوع او می‌خواهد «یک توافق مکمل» با ایران است که «دستورها و قوانین و محدودیت‌های بیشتری در آن در نظر گرفته شود.» مقام آمریکایی دیگری که اظهارات مشابهی را مطرح کرده برایان هوک، مدیر برنامه‌ریزی سیاسی وزارت خارجه آمریکا و مذاکره‌کننده وزارت خارجه آمریکا برای بازبینی توافق اتمی است. شبکه رادیویی ان‌پی‌آر، از برایان هوک نقل کرده است که هدف دولت او «یک توافق مکمل» است که محدودیت‌های بیشتری را در برگیرد و «مشکلات فراوانی که ما در توافق فعلی داریم را حل کند.»

برایان هوک به ان‌پی‌آر گفته «این یک موضوع معمول است که یک توافق بهبود پیدا کند یا توافق مکملی به آن افزوده شود.» کریستوفر فورد نیز می‌گوید: «اگر ما بتوانیم از چالش فعلی عبور کرده و متحدان خود را گرد بیاوریم، رئیس‌جمهوری ترامپ اطمینان داده تصمیم او برای توقف تعلیق تحریم‌های ایران قابل بازبینی است.» از سوی دیگر شماری از دیپلمات‌های اروپایی می‌گویند سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان به مرحله حفظ توافق اتمی با ایران نزدیک شده‌اند؛ بحث «توافق جدیدی با ایران مطرح نیست»، بلکه «توافقی که بتوان با آن دونالد ترامپ را راضی نگه داشت.» این سناریو در شرایطی است که ایران مذاکره بر سر اصلاح برجام و هر گونه تغییر در مفاد آن را رد کرده و رئیس‌جمهوری ایران بارها هشدار داده است که به برجام نه یک کلمه اضافه می‌شود و نه یک کلمه کم.

سناریوی چهارم؛ پایبندی به برجام اما نقض آن با معلق نکردن تحریم‌ها

سناریوی محتمل‌تری که در ادامه سناریوی سوم مطرح شده است پایبندی ترامپ به برجام، اما عدم تمدید تعلیق تحریم‌های ایران و فشار بر بخش‌های دیگر از جمله موشکی و منطقه‌ای است. سناریویی که به گفته بسیاری از کارشناسان نقض برجام است. در همین ارتباط ریچارد نفیو، عضو تیم مذاکرات هسته‌ای در دولت باراک اوباما در یادداشتی در فارین‌پالیسی نوشت: «از جمله تصورات اشتباه درباره توافق هسته‌ای این است که لغو معافیت‌ها درباره تحریم‌ها به معنی نقض توافق نیست، یا اینکه اعمال دوباره تحریم‌هایی که بر اساس توافق لغو شده بودند به معنی کناره‌گیری آمریکا از این توافق نیست.»

نفیو می‌افزاید: «این دیدگاه‌های نادرست از آن جهت بسیار خطرناکند که دولت ترامپ می‌تواند از آنها در تصمیم‌گیری‌های آینده‌اش درباره توافق هسته‌ای استفاده کند. کسانی که این اوضاع را زیرنظر دارند، نباید دچار اشتباه شوند: لغو معافیت‌ها در ماه مه به معنی نابود کردن برجام است. شاید بتوان برای نجات بخش‌هایی از برجام کاری انجام داد، اما تصمیم آمریکا برای کناره‌گیری از تعهدش به ایران برای لغو تحریم‌ها، به معنی نابود کردن توافق است.»